भोक, भोग र सम्भोगको कथा समेटिएको ‘समभोक’

 'निर्लज्जता सबैभन्दा ठूलो कला हो ।'

'काम कहिल्यै दुःख होइन, बेकाम सधैँ दुःख हो ।'

'काम गरेर खाएको सुखभन्दा अर्काे सुख के हुन्छ र ?'

'मान्छेले मान्छेका आँखामा हेर्न नसक्नु पनि मृत्यु हो ।'

'बिर्सिएपछि पो सम्झिने हो । बिर्सिँदै नबिर्सिएपछि सम्झनै पर्दैन ।'

'जीवनले सधैँ मृत्यु बोकेजस्तै शुरुवातले सधैँ अन्त्य बोकेको हुन्छ ।'

'नाइँ भन्न नसक्नु पनि फसादमा पर्नु हो । सजिलो हुनु भनेको अप्ठ्यारोमा पर्नु हो ।'

'जिउँदो मान्छेलाई न कहिल्यै चिन्न सकिन्छ, न कहिल्यै विश्वास गर्न सकिन्छ ।'

'मान्छे सधैँ त्यहाँ जानुपर्छ, जहाँ मन खुशी हुन्छ ।'

'पेल्न छोडी भने स्वास्नी हुनुको अर्थ पनि हुँदैन ।'  
*****

मोरङको सुन्दरहरैंचामा जन्मिएका र दुई दशक अमेरिकामा बसेपछि पछिल्लो समय नेपाल र अमेरिकामा ओहोरदोहोर गरिरहने शिव प्रकाशको हालै विमोचित उपन्यास ‘समभोक’को चर्चा अहिले नेपाली साहित्यमा बढ्दै गइरहेको छ । डा. गोविन्द केसी र राजनीतिज्ञ गगन थापाले विमोचन गरेको कृतिमा क्लिष्ट शब्दको प्रयोग त्यत्ति पाइँदैन । पाठकको मन छुने विषय समेटिएको कृति मुख्य तीन खण्डमा विभक्त छ भोक, भोग र सम्भोग ।

तीन खण्डमध्ये भोक खण्डको कथानक बढी छ । समग्र कृतिको ६० प्रतिशतभन्दा बढी भाग ओगटेको भोक शीर्षकभित्रै भोग र सम्भोग पनि अटाएको आभास हुन्छ कृति पढ्दै जाँदा । कृतिमा भोग र सम्भोगका भोका सबै देखिन्छन् । पहिलो खण्ड अर्थात् ‘भोक’ भित्र खान र लाउनको भोक मात्र समेटिएको छ । उपन्यासको मुख्य पात्र ईशुको सम्भोगको भोक भए पनि नारी पात्र सुबि (सुन्देवी) को पेट भर्ने र आङ ढाक्ने भोकको कथानककै वरीपरी घुमिरहेका छन् सबै चरित्रहरु ।

विशेष गरी अमेरिकामा रहेका आप्रवासी नेपालीको कथा हो समभोक । जीवनसाथी नेपालमा वा अमेरिकामै भए पनि लुकिछिपी वा देखादेखी हुने दम्पत्तिइतरको सम्बन्धको कथा समेटिएको उपन्यासका सबै पात्र भोका देखिन्छन् । नेपालमा श्रीमती सिन्धुकालाई छाडेर अमेरिकामा काम गरिरहेको मुख्य पात्र ईशु सुबीसँग बरालिएको छ । सुबीको लोग्ने सुन्दास त पत्नीकै अगाडि रेशमीसँग रात बिताउँछ, सुबी कोठामा एक्लै रात काट्छे । सुन्दास र रेशमी सडकमा रहेको आफ्नो कारलाई नै शयनकक्ष बनाउँछन् । उता, मुग्धा भने मुख्य पात्र ईशूतिर आकर्षित छे ।

ईशुको साथी फूलकुमार किस्नमायातिर सल्किएको छ । त्यतिले नभएपछि मेक्सिकन युवती मामासितातिर लहसिएको छ । मामासितासित रासलीला मच्चाउनेमा ईशुका साथी अँणबहादुर र ञबहादुर पनि छन् । उनीहरु केवल हास्य पात्रको रुपमा उपस्थित भएका छन् । मुग्धाको पति गोपालको चरित्रको बारेमा कृति मौन छ । आफू काम गर्ने पसलकी भारतीय मूलकी साहुनी पनि ईशुसँग रात बिताउन चाहन्छे । पति कामको सिलसिलामा बाहिर जानासाथ ऊ ईशुलाई विभिन्न बहानाले बस्ने गरी आउन बोलाउँछे । तर ईशु साहुनीप्रति आशक्त छैन, उसलाई विभिन्न बहाना बनाएरै टारिदिन्छ ।

अन्य नाम उल्लेख नभएका पात्रहरु पनि उपन्यासमा छन् । उनीहरुलाई कुरौटेको रुपमा बढी उभ्याइएको छ । साहुको भूमिका पनि कृतिमा गौण छ ।

‘सेक्स फ्री’ अमेरिकाको बोस्टन शहरको सेरोफेरोमा रहेर काम गर्ने नेपालीको कथा समेटिएको उपन्यासमा शारीरिक सुखभोगको चाहनालाई सर्जकले केन्द्रमा राखेका छन् । मुख्य पात्र ईशु शारीरिक भोक मेट्न पाँच वर्षसम्म सुबिलाई पछ्याउँछ । उसलाई नेपाल फर्कने टिकटसम्म काटिदिन्छ । तर सुबि जहिल्यै ईशुलाई शुरुमा यौनसुख अहिल्यै दिउँला झैँ गरी बोलाउँछे र अन्त्यमा आफ्नो पेटको भोक र किनमेलको भोक ईशुबाट मेटाएर फर्काउँछे । यस्तो भोक मेट्ने उपक्रम सुबि एक्लैले गरे पनि उपन्यास पढ्दै जाँदा उसको लोग्ने सुन्दासको पनि त्यसमा सहमति रहेको भान हुन्छ । सुबिको दृष्टिमा जीवन भोक हो, मान्छे शरीर मात्र हो ।

ईशु यौनको भोको छ, ऊ अघाउन चाहन्छ । त्यसैले ऊ भन्छ, ‘भोक मार्नु अपराध हो तर भोक मेट्नु अपराध होइन ।’

‘जीवन भोक र भोग हो, अर्थात् मान्छे शरीर र आत्मा हो’ भन्ने विचार लिएर बसेकी छ मुग्धा । एक्ली नारीलाई मात्र होइन, एक्लो पुरुषलाई पनि सुरक्षा चाहिन्छ भन्ने मुग्धा नेपालबाट ईशुकी श्रीमती सिन्धुका आउनासाथ ईशुसँगको सम्बन्ध त्यागेको सार्वजनिक गर्छे ।

ईशुकी पत्नी सिन्धुका भोक र भोगभन्दा माथि सम्भोग हो भन्छे । मान्छे शरीर मात्र होइन, आत्मा पनि हो र परमात्मा पनि हो  भन्छे सिन्धुका । १० वर्षपछि पतिसँग भेट भएपछि सिन्धुका भन्छे, ‘ईशू, तिमीले सम्भोगको अर्थ बुझेनौ ।’ उसले आफ्नो पतिले सुबिसँग राख्ने चाहेको सम्बन्ध दैहिक मात्रै भएको ठान्छे । मुग्धासँगको सहवास शरीर र आत्माको भेट भएको ठान्छे भने आफूसँगको सामीप्यता शरीर र आत्माका साथै परमात्मासँगको भेट हो भन्ने विचार राख्छे ।

अमेरिकामा बस्ने आप्रवासीको दैनिकीलाई समेटेको उपन्यासमा सशक्त संवाद छ । भाषामा लालित्य छ, आह्लादित बनाउने कथानक भएकाले उपन्यास बीचैमा छाड्न मन लाग्दैन । विषयवस्तुको उठान, पात्रहरूको चयन, कथाको संयोजन धेरैजसो सरल रेखामा नै देखिन्छ ।

लेखकको कथा भन्ने तरिका सुुन्दर छ । उपन्यासमा भएका कतिपय लालित्यपूर्ण भाषाले पाठकलाई तानेको तान्यै गर्छ । त्यस्ता केही वाक्य हुन्ः

निर्लज्जता सबैभन्दा ठूलो कला हो ।

काम कहिल्यै दुःख होइन, बेकाम सधैँ दुःख हो ।

काम गरेर खाएको सुखभन्दा अर्काे सुख के हुन्छ र ?

मान्छेले मान्छेका आँखामा हेर्न नसक्नु पनि मृत्यु हो ।

बिर्सिएपछि पो सम्झिने हो । बिर्सिँदै नबिर्सिएपछि सम्झनै पर्दैन ।

जीवनले सधैँ मृत्यु बोकेजस्तै शुरुवातले सधैँ अन्त्य बोकेको हुन्छ ।

नाइँ भन्न नसक्नु पनि फसादमा पर्नु हो । सजिलो हुनु भनेको अप्ठ्यारोमा पर्नु हो ।

समुद्रगमन शुरु हुन्छ । सर्पजस्तो बाँधिन्छन् । बेरिन्छन् । बटारिन्छन् । डल्फिनजस्तो उल्टिन्छन् । पल्टिन्छन् । माछाजस्तो पौडिन्छन् । डुबुल्की मार्छन् । पाहाजस्तो उत्तानो पर्छन् । गोहीजस्तो घोप्टो पर्छन् ।

जिउँदो मान्छेलाई न कहिल्यै चिन्न सकिन्छ, न कहिल्यै विश्वास गर्न सकिन्छ ।

मोरङको सुन्दरहरैंचामा जन्मिएका र दुई दशक अमेरिकामा बसेपछि पछिल्लो समय नेपाल र अमेरिकामा ओहोरदोहोर गरिरहने शिव प्रकाशको हालै विमोचित उपन्यास ‘समभोक’को चर्चा अहिले नेपाली साहित्यमा बढ्दै गइरहेको छ । डा. गोविन्द केसी र राजनीतिज्ञ गगन थापाले विमोचन गरेको कृतिमा क्लिष्ट शब्दको प्रयोग त्यत्ति पाइँदैन । पाठकको मन छुने विषय समेटिएको कृति मुख्य तीन खण्डमा विभक्त छ भोक, भोग र सम्भोग ।

तीन खण्डमध्ये भोक खण्डको कथानक बढी छ । समग्र कृतिको ६० प्रतिशतभन्दा बढी भाग ओगटेको भोक शीर्षकभित्रै भोग र सम्भोग पनि अटाएको आभास हुन्छ कृति पढ्दै जाँदा । कृतिमा भोग र सम्भोगका भोका सबै देखिन्छन् । पहिलो खण्ड अर्थात् ‘भोक’ भित्र खान र लाउनको भोक मात्र समेटिएको छ । उपन्यासको मुख्य पात्र ईशुको सम्भोगको भोक भए पनि नारी पात्र सुबि (सुन्देवी) को पेट भर्ने र आङ ढाक्ने भोकको कथानककै वरीपरी घुमिरहेका छन् सबै चरित्रहरु ।

विशेष गरी अमेरिकामा रहेका आप्रवासी नेपालीको कथा हो समभोक । जीवनसाथी नेपालमा वा अमेरिकामै भए पनि लुकिछिपी वा देखादेखी हुने दम्पत्तिइतरको सम्बन्धको कथा समेटिएको उपन्यासका सबै पात्र भोका देखिन्छन् । नेपालमा श्रीमती सिन्धुकालाई छाडेर अमेरिकामा काम गरिरहेको मुख्य पात्र ईशु सुबीसँग बरालिएको छ । सुबीको लोग्ने सुन्दास त पत्नीकै अगाडि रेशमीसँग रात बिताउँछ, सुबी कोठामा एक्लै रात काट्छे । सुन्दास र रेशमी सडकमा रहेको आफ्नो कारलाई नै शयनकक्ष बनाउँछन् । उता, मुग्धा भने मुख्य पात्र ईशूतिर आकर्षित छे ।

ईशुको साथी फूलकुमार किस्नमायातिर सल्किएको छ । त्यतिले नभएपछि मेक्सिकन युवती मामासितातिर लहसिएको छ । मामासितासित रासलीला मच्चाउनेमा ईशुका साथी अँणबहादुर र ञबहादुर पनि छन् । उनीहरु केवल हास्य पात्रको रुपमा उपस्थित भएका छन् । मुग्धाको पति गोपालको चरित्रको बारेमा कृति मौन छ । आफू काम गर्ने पसलकी भारतीय मूलकी साहुनी पनि ईशुसँग रात बिताउन चाहन्छे । पति कामको सिलसिलामा बाहिर जानासाथ ऊ ईशुलाई विभिन्न बहानाले बस्ने गरी आउन बोलाउँछे । तर ईशु साहुनीप्रति आशक्त छैन, उसलाई विभिन्न बहाना बनाएरै टारिदिन्छ ।

अन्य नाम उल्लेख नभएका पात्रहरु पनि उपन्यासमा छन् । उनीहरुलाई कुरौटेको रुपमा बढी उभ्याइएको छ । साहुको भूमिका पनि कृतिमा गौण छ ।

‘सेक्स फ्री’ अमेरिकाको बोस्टन शहरको सेरोफेरोमा रहेर काम गर्ने नेपालीको कथा समेटिएको उपन्यासमा शारीरिक सुखभोगको चाहनालाई सर्जकले केन्द्रमा राखेका छन् । मुख्य पात्र ईशु शारीरिक भोक मेट्न पाँच वर्षसम्म सुबिलाई पछ्याउँछ । उसलाई नेपाल फर्कने टिकटसम्म काटिदिन्छ । तर सुबि जहिल्यै ईशुलाई शुरुमा यौनसुख अहिल्यै दिउँला झैँ गरी बोलाउँछे र अन्त्यमा आफ्नो पेटको भोक र किनमेलको भोक ईशुबाट मेटाएर फर्काउँछे । यस्तो भोक मेट्ने उपक्रम सुबि एक्लैले गरे पनि उपन्यास पढ्दै जाँदा उसको लोग्ने सुन्दासको पनि त्यसमा सहमति रहेको भान हुन्छ । सुबिको दृष्टिमा जीवन भोक हो, मान्छे शरीर मात्र हो ।

ईशु यौनको भोको छ, ऊ अघाउन चाहन्छ । त्यसैले ऊ भन्छ, ‘भोक मार्नु अपराध हो तर भोक मेट्नु अपराध होइन ।’

‘जीवन भोक र भोग हो, अर्थात् मान्छे शरीर र आत्मा हो’ भन्ने विचार लिएर बसेकी छ मुग्धा । एक्ली नारीलाई मात्र होइन, एक्लो पुरुषलाई पनि सुरक्षा चाहिन्छ भन्ने मुग्धा नेपालबाट ईशुकी श्रीमती सिन्धुका आउनासाथ ईशुसँगको सम्बन्ध त्यागेको सार्वजनिक गर्छे ।

ईशुकी पत्नी सिन्धुका भोक र भोगभन्दा माथि सम्भोग हो भन्छे । मान्छे शरीर मात्र होइन, आत्मा पनि हो र परमात्मा पनि हो  भन्छे सिन्धुका । १० वर्षपछि पतिसँग भेट भएपछि सिन्धुका भन्छे, ‘ईशू, तिमीले सम्भोगको अर्थ बुझेनौ ।’ उसले आफ्नो पतिले सुबिसँग राख्ने चाहेको सम्बन्ध दैहिक मात्रै भएको ठान्छे । मुग्धासँगको सहवास शरीर र आत्माको भेट भएको ठान्छे भने आफूसँगको सामीप्यता शरीर र आत्माका साथै परमात्मासँगको भेट हो भन्ने विचार राख्छे ।

अमेरिकामा बस्ने आप्रवासीको दैनिकीलाई समेटेको उपन्यासमा सशक्त संवाद छ । भाषामा लालित्य छ, आह्लादित बनाउने कथानक भएकाले उपन्यास बीचैमा छाड्न मन लाग्दैन । विषयवस्तुको उठान, पात्रहरूको चयन, कथाको संयोजन धेरैजसो सरल रेखामा नै देखिन्छ ।

लेखकको कथा भन्ने तरिका सुुन्दर छ । उपन्यासमा भएका कतिपय लालित्यपूर्ण भाषाले पाठकलाई तानेको तान्यै गर्छ । त्यस्ता केही वाक्य हुन्ः

निर्लज्जता सबैभन्दा ठूलो कला हो ।

काम कहिल्यै दुःख होइन, बेकाम सधैँ दुःख हो ।

काम गरेर खाएको सुखभन्दा अर्काे सुख के हुन्छ र ?

मान्छेले मान्छेका आँखामा हेर्न नसक्नु पनि मृत्यु हो ।

बिर्सिएपछि पो सम्झिने हो । बिर्सिँदै नबिर्सिएपछि सम्झनै पर्दैन ।

जीवनले सधैँ मृत्यु बोकेजस्तै शुरुवातले सधैँ अन्त्य बोकेको हुन्छ ।

नाइँ भन्न नसक्नु पनि फसादमा पर्नु हो । सजिलो हुनु भनेको अप्ठ्यारोमा पर्नु हो ।

समुद्रगमन शुरु हुन्छ । सर्पजस्तो बाँधिन्छन् । बेरिन्छन् । बटारिन्छन् । डल्फिनजस्तो उल्टिन्छन् । पल्टिन्छन् । माछाजस्तो पौडिन्छन् । डुबुल्की मार्छन् । पाहाजस्तो उत्तानो पर्छन् । गोहीजस्तो घोप्टो पर्छन् ।

जिउँदो मान्छेलाई न कहिल्यै चिन्न सकिन्छ, न कहिल्यै विश्वास गर्न सकिन्छ ।

मान्छे सधैँ त्यहाँ जानुपर्छ, जहाँ मन खुशी हुन्छ ।

पेल्न छोडी भने स्वास्नी हुनुको अर्थ पनि हुँदैन ।

त्यस्तै, भोकैभोकको र भौकैभोकाको कथा रहेका कृतिमा भोकसम्बन्धी उद्धरण औधी पाइन्छन् । जुन उद्धरणले पाठकलाई आख्यानभित्रै बाँधिरहन्छ । जस्तै,
भित्रभित्रै अनेक पीडा सहेर पनि मान्छेभित्र भोक सधैँ बाँचेको छ । भोकको सीमा छैन । भोकको आयु हुँदैन । जहाँ सीमा र आयु हुँदैन, त्यो अनन्त हुन्छ । त्यो अमर हुन्छ । भोक अनन्त छ । भोक अमर छ । भोक ‘ओम्निप्रेजेन्ट’ छ । भोकमा ‘अलमाइटी’ पावर छ ।

भोकले उसलाई भोलि गर्ने काम आजै र आज गर्ने काम अहिल्यै गर्नुजस्तो बनाएको छ ।

भोकले साइनो बदल्छ । भोकले सम्बन्ध बदल्छ । भोकले नाम बदल्छ । भोकले काम बदल्छ । भोकले मान्छे बदल्छ । भोकले संसार बदल्छ ।

मान्छेले भोक जन्माएको छ । तर मान्छेभन्दा बढी भोकले मान्छे जन्माएको छ । मान्छे त्यही भोक खाएर, त्यही भोक पिएर, त्यही भोकमा डुबेर भोकभोकै बाँचिरहेको छ । भोकभोकै मरिरहेको छ ।

अनुप्रासयुक्त भाषाशैलीले पाठकलाई आख्यानबाट बाहिर जान दिँदैन । कृतिमा अनुप्रासयुक्त कथन धेरै छन् । जस्तैः

टर्राे लयमा झर्राे नेपाली बोल्थ्यो । खाँडो जगाएजस्तो भाषाको भाँडो बजाउँथ्यो ।

भोकले वरिष्ठ र कनिष्ठलाई खुबै घनिष्ठ बनाएको थियो ।

भित्रभित्रै ढुक्क मात्रै भइन मुग्धा हुरुक्क पनि भई ।

कसैलाई कुर्नु भनेको कसैका बारेमा मनमा अनेक कुरा फुर्नु हो ।

यो पनि नारी । त्यो पनि नारी । एउटी उदार, अर्की खुङ्खार ।

फुल्न नसकेको फूलजस्तो भएको छ फूलकुमार ।

सिन्धुका आउँदा ईशुलाई वसन्त आएजस्तो लागेको छ । तर, आँधीबेरीभित्र रुमल्लिएको वसन्त ।

विमुखमा बोल्ने अरु धेरै मुख पनि सन्मुख भएका थिए, पहिलो पटक ।

उपन्यासले अमेरिकाको जनजीवनलाई ऐनामा झैँ छर्लङ्ग देखाएको छ ।

बिदेसिएको मान्छेको दुःखको पाटो पनि छ । तर मान्छे न देखाउँछन्, न पल्टाएर हेर्नै खोज्छन् । विदेशमा धेरैजसोले ठूला महल अगाडि उभिएका, समुद्र किनारमा डुलेका, पार्कमा घुमेका, राम्रा लुगा लगाएका, गहना भिरेका, कतौ बसेका र महङ्गा गाडी चढेका कुरा मात्र देखाउँछन् । त्यसका लागि आफू जाँतो भएको कहिल्यै देखाउँदैनन् । दिनरात नभनी पसिना बगाएको, ट्वाइलेट किचेन सफा गरेको, जुठा प्लेट उठाएको, भाँडा माझेको, अरुका छोराछोरीको दिसापिसाब सफा गरेको, बुढाबुढीको ¥याल सिँगान पुछेको पनि कहिल्यै कतै देखाउँदैनन् ।

मान्छे काम देखाउन सबै लजाउँछन् । शान देखाउन सबै लाज पचाउँछन् ।

अमेरिकामा नाम छैन, काम छ । नेपालमा काम छैन, नाम छ । काम नहुनेको झन् बढी नाम छ । काम गर्दागर्दै आफ्नै नाम बिर्सने ठाउँ हो, अमेरिका ।

उपन्यासमा प्रयुक्त दृष्टान्तले कृतिलाई ओजपूर्ण बनाएको छ । अधिकांश पृष्ठमा यस्तो दृष्टान्तयुक्त वाक्य पाइन्छन् । जस्तै,

‘समर’ मा युवतीले शरीरमा टाँसेका लुगाका टालाटुलीजस्तै ‘विन्टर’ मा रुखले हिउँका टालाटुली टाँसेका छन् ।

अक्करमा अड्केको फर्सीजस्तो हुन्छ टाउको ।

सुबीको ईर्ष्या सिरक सल्काएर आगो तापेजस्तो भएको छ ।

उनले अमेरिकाका मान्छेको नग्नतालाई प्रकृतिसँग दाँजेर सुन्दर तरिकाले भनेका छन् । उनी भन्छन्, ‘अमेरिकाको बोस्टन पनि वर्षमा दुईपटक नाङ्गिन्छ । ६ महिना प्रकृति, ६ महिना मान्छे । प्रकृतिलाई हिउँ र स्याँठले नङ्ग्याउँछ । मान्छेलाई मौसम र फेसनले नङ्ग्याउँछ । प्रकृति भोकाए रुख नाङ्गिन्छन् । मान्छे भोकाए आफैँ नाङ्गिन्छन् । नग्नता पनि भोक हो ।’

अमेरिकामा प्रकृति र पात्रबीच नाङ्गिने प्रतिष्पर्धा चल्छ ।

अमेरिकामा फेसनको नाममा मान्छे नाङ्गिने प्रवृत्तिजस्तै प्रकृति पनि नाङ्गिने गरेको प्रसङ्ग जोड्दै उनी भन्छन्ः मान्छेजस्तै नग्नताको सौन्दर्य देखाउने भोक पालेर बसेको छ प्रकृति पनि । शिशिर याममा देखिने प्रकृतिको नग्नतामा हिमपात हुँदाको दृश्य वर्णन गर्ने क्रममा लेखकले नग्नतलाई पनि सुन्दरतासँग जोडेका छन् ।

उपन्यासको कथा अमेरिकाको बोस्टन शहरको सेरोफेरोमा भए पनि स्थानीयता पनि झल्कन्छ । सुन्दरहरैंचाका सर्जक शिव प्रकाशले स्मृतिमा भए पनि नेपालको स्थानीय परिवेशलाई पनि समेटेका छन् । जस्तै,

कालीखोला, कालीथान, हात्तीसार र हाटखोलाका रङ्गीन क्षणहरु सम्झन्छ । गाउँका जमुना, चम्पा, चन्दा, इन्द्रा, कान्ता, नयनकान्ता, देवकी सबै सम्झन्छ ।

समग्रमा यो औपन्यासिक कृति अमेरिकामा रहेका आप्रवासी नेपालीको दम्पत्तिइतरको सम्बन्ध देखाउन सक्षम भएको देखिन्छ ।

कृष्णचन्द्र सुवेदी, निष्पक्ष खबर
2023-02-17