दीक्षा-समीक्षा

दुर्भिक्षभोकको भाष्य: समभोक उपन्यास !

डा. नारायण चालिसे 

'लेखक शिवप्रकाशका विषयमा मलाई त्यति धेरै जानकारी थिएन । हाम्रो ज्ञानको सीमाले हामी बाध्य छौं कतिपय पढ्नैपर्ने व्यक्ति र कृतिहरू हामीबाट छुटिरहन्छन् । शिवप्रकाशजी मेरो लागि त्यस्तै अपरिचित लेखक रहेछन् ।' 

भोक शब्दको पुख्र्यौली थलो संस्कृत भाषा हो । संस्कृत भाषामा भोकलाई बुभुक्षा भनिन्छ । भोक्तुं इच्छा बुभुक्षा हुन्छ । खाने इच्छा, क्षुधा, भोग्ने अभिलाषा, आहाराको आवश्यकता, कामेच्छा इत्यादि अर्थमा भोक शब्दको प्रयोग पाइन्छ । त्यसै गरी भोग आफैँमा संस्कृत शब्द हो र भोग गर्न पाउने अवस्था, भोगको कामना, समागम, मैथुन, सुख दुःख आदिको अनुभव, राज्यसत्ताको भोग, पापपुण्यको फल इत्यदि धेरै अर्थमा भोग शब्दको प्रयोग हुन्छ । भोक पनि आफैँमा भोगको कामना हो भने भोग पनि भोकको इच्छा हो ।

भोकमा सम पूर्वपद जोड्दा समभोक अनि भोगमा सम पूर्वपद जोड्दा समभोग शब्द बन्ने भए पनि समभोक वा समभोग भन्ने पदको प्रयोग त्यति पाइँदैन । सम्भोक शब्दको प्रयोग पाइन्न, सम्भोग शब्दको प्रगोग पाइन्छ तर त्यसले समभोक भन्ने शब्दको अर्थ दिँदैन । समभोकलाई धेरैले नबुझेर सम्भोगभन्ने गरेको पाइन्छ । समभोक शब्दको तात्पयार्थ सम्भोग पनि हुन त सक्छ तर समभोक र समभोग उही अर्थद्योतक शब्द भने होइनन् । यस अर्थमा समभोक भन्ने शब्द स्वाभाविक जस्तो लागे पनि त्यति प्रचलित शब्द होइन ।

लेखनमा धेरै प्रकारका प्रयोगहरू पनि हुँदै आएका छन् । कतै शब्दमा कतै भावमा कतै शैलीमा प्रयोग पाइने गरेको छ । विषय सनातन छन् यस्तै शैलीले नयाँपन दिएका छन् । लेखकहरूका पनि प्रकृति फरकफरक हुन्छन् । 

एकथरि लेखकले आफूले सचेत बुद्धि र मनले लेख्छन् अनि पाठकले पनि त्यही भाव नै आउने गरी पढिदियून् भन्ने चाहन्छन् । एकथरि लेखकले कल्पना वा भावनाको अधीनमा परेर लेख्छन् तिनका मनले ठम्याएको कुराभन्दा फरक किसिमले पाठकले पढिदिन्छ र पनि उनीहरूलाई खासै फरक पर्दैन ।

अर्काथरि लेखक छन् जसले प्रयोगकै निम्ति लेखेका हुन्छन् जेजस्तो अर्थ वा तात्पर्य आए पनि नवीन नै भयो भन्ने ठान्छन् । भनिन्छ कतिपय लेखकले आफूले के लेखेँ भन्ने कुरापछि समीक्षकहरूले समीक्षा गरेपछि मात्र थाहा पाउँछन् अरे । मैले एक पटक मोहन कोइरालालाई उनको प्रसिद्ध कविता फर्सीको जराका विषयमा प्रश्न सोद्धा झण्डैझण्डै यस्तै प्रकारको उत्तर पाएको थिएँ । टिप्पणी जेजस्ता गरिए पनि हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने लेखक समाजप्रति जिम्मेवार हुनैपर्छ ।

लेखक शिवप्रकाशका विषयमा मलाई त्यति धेरै जानकारी थिएन । हाम्रो ज्ञानको सीमाले हामी बाध्य छौं कतिपय पढ्नैपर्ने व्यक्ति र कृतिहरू हामीबाट छुटिरहन्छन् । शिवप्रकाशजी मेरो लागि त्यस्तै अपरिचित लेखक रहेछन् । केही महिना पहिले एकदिन मित्र श्रीबाबु कार्कीले उनका बारेमा छोटो कुरा गरे । सायद त्यो समभोक प्रकाशनको वरपरको कुरा हो । त्यसपछि पनि धेरै समय कुरा अगि बढेन । पछि कुनै दिन मेरो हिमालय टाइम्सको एउटा लेखमा उनको छोटो तर गहकिलो प्रतिक्रिया पढेँ । केही समयपछि उनको नित्सेसम्बन्धी लेख अनलाइनमा पढ्ने मौका मिल्यो । त्यो लेख पढेपछि शिवप्रकाशप्रति केही अभिरुचि जाग्यो ।

त्यसपछि पनि साक्षात्कार वा संवादको खास अवसर जुरेको होइन । एउटा कार्यक्रममा हाम्रो भेट भयो उनले मलाई चिने मैले उनलाई चिनेँ । जम्माजम्मी दुई पटकको भेट आधाघण्टाजतिको भयो होला । त्यही भेटमै मैले अनुभव गरेँ उनका मेरा केही कुरा मिल्दाजुल्दा लागे । दर्शनप्रतिको अभिरुचि, आफूले राम्रो लेख्न नसके पनि जस्तोतस्तो लेखन मन नपर्ने बानी अनि लेख्नको निम्ति संगठन चाहिँदैन भन्ने धारणा । हाम्रो छोटो भेट नै प्रिय र आत्मीय थियो । त्यही भेटमा उनका हातबाट समभोकका दुईप्रति सप्रेम उपहार लिएँ । लेखक शिवप्रकाशले प्रयोगकै निम्ति यो शब्द छाने वा सोद्देश्य छाने भन्ने विषय पनि प्रयोगकै विषयजस्तो लाग्छ ।

समभोक शब्दको अर्थ भोकहरू समान छन् भन्ने हुन्छ । संस्कृत भाषामा भाष्य शब्दको प्रयोग निकै प्रसिद्ध छ । कुनै विषयलाई अलि बढी व्याख्या गरेर बुझाउनुप¥यो भने टीका वा थप विवरण प्रस्तुत गरेर स्पष्ट पारिन्छ र त्यसलाई भाष्य भनिन्छ । साहित्यकार शिवप्रकाशको पछिल्लो कृति समभोक भोकको भाष्य गरिएको यस्तै कृतिजस्तो लाग्यो । सृष्टिसँगै प्रादुर्भाव भएको भोकलाई शब्दले, अर्थले, भावले, तात्पर्यले, घटनाले अनुभवले र भोगाइले सिद्ध गर्न खोजिएको पाइन्छ । यति भएर पनि भोक यस्तो विषय हो हरेक युगमा परिभाषेय भएर आइरहन्छ । हामीले जानेका भोक शब्दका शरीरको भोक र मनको भोक गरी दुई प्रकारका अर्थको चर्चा पाइन्छ ।

सायद भोक यिनै दुई अवस्थाबाट सृजित विषय पनि हो तर भोकका अवस्थाहरू परिवेश र परिस्थितिहरू यति धेरै छन् कि जति प्रकारले व्याख्या गरेपनि नयाँ ढङ्गले प्रकट हुँदै गर्छन् । समभोक यस्तै प्रकृतिको कृति हो जसमा लेखक शिवप्रकाशको दृष्टि, अनुभव, भोगाइ र शैली प्रकट भएको छ । शिवप्रकाशले छोटो भेटमा किताब दिने बेलैमा भनेका थिए हुन त कृति यौनकै विषयमा केन्द्रित छ तर अलि फरक किसिमले हेरिएको छ । आजसम्मका लेखनले समेट्न नसकेको विषयमा छ । उनका कुरा सुन्दा केही आशा जागे पनि मनमनै लाग्यो हरेक लेखकले यसै भन्छन् त्यसमाथि यौनमाथि लेख्ने धेरै लेखक छन् । साँच्चै ! पुस्तक पढ्दा लाग्यो यौनलाई यसरी पनि लेख्न सकिँदो रहेछ !

यस उपन्यासमा भोकका धेरै प्रकार र अवस्थाको चर्चा छ । भोकको प्रकृति र प्रवृत्ति फरक छ । किताब पढ्दै गएँ भोक शब्दको पुनरुक्तिले बेलाबेलामा निराश बनाउला बनाउला भयो । घरिघरि रिस उठ्यो यति धेरै भोक त कहाँ छन् र ? यी धेरै प्रकारका भोकलाई एउटै शब्दले सम्बोधन गरेको भए पनि हुने भन्ने लागिरहृयो । हुन पनि भोकको सनातन परम्परामा एउटै दृष्टान्तले धेरैलाई बाँधेको भए पनि हुनेथियो । विषयको गम्भीरता अझै बलियो गरी प्रकट होओस् भन्ने उदेश्यले पुनरावृत्ति गरिएको हो भन्ने पनि ठाउँठाउँ बोध हुँदै गयो । फूलकुमार, सुन्दास, अँणबादुरहरू एकै प्रकृतिका स्वाँठहरू हुन्, त्यसमा सुवी पनि केही हदसम्म मिसाउन मिल्ने खालकी छ ।

मुग्धा, सिन्धुका अलि फरक प्रकृतिका नारी हुन् । मलाई असाध्यै रिस उठेको ईशूप्रति नै हो । त्यति सारो लाछी भएर सुवीको शोषणमा परिरहने उसको यौनिक लाचारी साँच्चै दयालाग्दो छ अनि सुवीको धुत्र्याइँ त्यस्तै घीनलाग्दो लाग्यो । म पटकपटक ईशूसँग रिसाएँ अनि सुवीलाई घृणा गरेँ र त्यत्तिकै बलियो गरी मुग्धालाई समर्थन गरेँ । भोकले कतै घुक्र्याएको छ, कतै थर्काएको छ । कतै लोभ्याएको छ, कतै गलाएको छ, कतै जमाएको छ । भोकको घुर्की, भोकको लोभ, भोकको पसारो ज्यादै बिरक्तलाग्दो भएर आएको छ तर ती सबै प्रकारका घटना र परिघटनामा मानिसका अनुहारहरू टाँसिएका छन् ।

चरित्रहरू उभिएका छन् । प्रवृत्तिहरू व्यक्तिएका छन् । परिवेशहरू ठडिएका छन् । रागहरू सल्बलाएका छन् । काँचा रागहरूले मानिसभित्रको सैतानलाई जगाएका छन् । छरपष्ट भएर भोक र भोगका प्याला पोखिएका छन् त्यो पनि सोहोर्न नमिल्ने गरी । अमेरिकी आप्रवासी नेपाली त्यसमा पनि एउटा राज्य बोष्टनलाई आधारभूमि बनाएर लेखिएको यस कृतिमा विभिन्न बाटा अपनाएर अमेरिका छिरेका नेपाली पुरुष र नारीहरूका विशेष गरी यौनिक मनको अवस्थालाई देखाइएको छ । सजिलो गरी मानिसलाई कब्जामा ल्याउने कामभावना र त्यही कामभावनाले शिष्टअशिष्ट रूप लिँदा देखापर्ने अवस्थाको धारिलो चित्रण उपन्यासमा भएको छ ।

यो त कठोर यथार्थको कुरूप चित्र पनि हो । दुर्भिक्ष्य भोक बोकेर नेपालीहरू अमेरिकाका सपिङ कम्प्लेक्सहरूमा, मलहरूमा, इण्डियन स्टोरहरूमा, ग्याँसस्टेसनहरूमा, रेस्टुरेन्टहरूमा, कम्पनीहरूमा डलर कमाउन र परिवारलाई सुन्दर भविष्य दिन उभिएका छन् । झट्ट सुन्दा नेपालीहरूको आर्थिक बाध्यतालाई यसको केन्द्रीय समस्या मानेर पैसा पुगेपछि अरू केही खाँचाहरू त त्यसै पनि पूरा हुँदै जान्थे भनेर समाधान खोज्न सकिएला र ती भोका आकृतिहरूलाई आश्वस्त पार्न सकिएला तर त्यतिमात्रैले पनि पुग्दैन आँतमै रहेको भोक जति नै बाहिरी उपचार गरे पनि निको नभएर बल्झिइरहन्छ । मानिस छ अझ भनौँ प्राणी छ भोक छ ।

भोक र भोगको सनातन प्रवृत्तिको आमूल निर्मूलन यसको समयानुकूल उपभोग हो । यसलाई अन्यथा अर्थ गर्नेभन्दा पनि यसको शिष्ट उपयोग सायद केही हदसम्मको समाधान हो । फेरि पनि समभोकको काँचो रागले मानिसलाई कहिल्यै छोड्दैन । यस उपन्यासमा केही चारित्रिक रूपले राम्रा र धेरैजसो नाराम्रा पात्रले विदेशको भूमिमा बसेर भोकको अभ्यास गरेका छन् । ती भोक त्यति प्रिय लाग्दैनन् । अलि कुरूप खालका बढी छन् । केही पात्रले भोकको शिष्ट समन गर्ने प्रयत्न गरेका छन् धेरैले यसको उपहास हुनेगरी छिल्लिएका छन् । सबै अतृप्त रागहरूलाई उनका बाध्यताहरूले बेलाकुबेला जिस्क्याउन पुग्दा उनीहरू अलि बढी नै अशोभनीय भएर प्रकट हुन चाहेका छन् । तत्तत् विषयमा उपन्यासकारको मसिनो दृष्टि परेको छ ।

उनी सचेत छन् र यो असचेत रागलाई व्यवस्थापन गर्न नसक्दा के हुन्छ र व्यवस्थापन किन आवश्यक छ ? भन्ने विषयमा उपन्यासले नयाँ निकास खोजेको छ । यस उपन्यासका केही पात्रहरूप्रति लेखक सम्वेदनशील र सहानुभूतिशील छन् । उपन्यासमा अपेक्षित रूपमा आफूलाई जोगाइराख्न प्रयत्न गरेको तर फस्दै आएको ईशू, मुक्ता, सिन्धुका र साहुनीप्रति लेखक सचेत छन् त्यहीँ अँणबहादुर, फूलकुमार, सुन्दासजस्ता चरित्रप्रति लेखकको अलि तीखो दृष्टि परेको छ । ती तीखा किन छन् ? भन्ने कुरा वा जसप्रति लेखक कोमल बनेका छन् ती सबैले भोकका नयाँ भाष्य तयार गरेकाप्रति लेखकको आफ्नो दर्शन राम्ररी प्रकट भएको छ । भाषा मिठो र परिमार्जित छ । शिष्टभावलाई शिष्ट र अशिष्ट भावलाई अशिष्ट भाषामै प्रत्युत्तर गरिएको छ । अभिव्यक्ति उत्तरोत्तर गुणात्मक छ ।

उपन्यासको अन्त्यतिर पुगेपछि अघिल्ला गुनासाहरूको क्षतिपूर्ति हुन्छ । जति बिरक्तलाग्दो गरी भोकको चित्रण आएको छ त्यति सुन्दर भएर भोकको दर्शन प्रकट भएको छ । हामीले तिरस्कार होइन यसको गहिराइमा पुगेर निदान खोज्न आवश्यक छ । समय कति छिल्लिएर आउन खोज्दैछ ? अनि हामी कति त्यसको दुरुपयोग गर्दैछौँ ? भन्ने देखाएर त्यसको पनि समाधानको प्रयत्न हाम्रै दायित्वको कुरा हो भन्ने सारसन्देश उपन्यासले दिनुपर्छ अन्यथा अविराम भोकको कथा भनिरहने हाम्रो साहित्य र त्यस भित्र तत्त्वको खोजी गरिरहने हाम्रो दर्शनको पनि औचित्य समाप्त हुन सक्छ ।

हामी लेखक बनौँ, कलाकार बनौँ, दार्शनिक बनौँ, उद्यमीव्यवशायी बनौँ, भौतिक रूपले सुसम्पन्न बनौँ वा आत्मिक रूपले परिपूर्ण भएको ठानौँ, धर्म गुरु बनौँ, संस्कार र आचरणको परिभाषा नै बनेर उभियौँ वा योभन्दा पनि अरू केही बनौँ अथवा बनेको मानौँ के मानिसको मनबाट भोकको चेतना मेटिएको छ र ? निश्चय पनि छैन । मानिस नै यस्तो प्राणी हो जसले आदर्शका ठेली लेख्यो, सिद्धान्तका पोथी खडा ग¥यो । नियमका पुस्तक बनायो अनि तिनलाई मानिसमा लागू गराउने ओहदाको सर्वश्रेष्ठ स्थानको अधिकारी बन्यो तर व्याख्यामात्रै फरक भए, मान्यता मात्रै नयाँ ढङ्गले प्रस्तुत भए मानिसबाट भोक र भोगको प्रवृत्ति फेरिएन ।

भिन्न र नयाँ शैलीमा यसले आफ्नो अनुहार देखाउँदै रहृयो । किनकि यो फेरिने, मेटिने, मेटाउने विषय नभएर यो त उपभोग्य विषय भयो । बरू यसलाई जतिसक्दो शिष्ट र मर्यादित किसिमले स्वीकार ग¥यो भने बरू यसले आफ्नो कुरूप अनुहार नदेखाउने भयो । हामीले जे भनौँ, जहाँ भनौँ, जसरी भनौँ दरबारदेखि घरबारसम्म, मन्दिरदेखि चर्च वा मदर्सासम्म, राजादेखि रैतीसम्म, गुरुदेखि शिष्यसम्म हरेक तह र तप्कामा भोकका अनुहारहरू देखा परेका छन् । निश्चय पनि भोक, भोग, सम्भोग, समभोक सबैका निम्ति उही श्रेणीको विषय नहोला, सार्वजनिक सरोकार छलफलको विषय नै पनि नहोला तर भोक अशिष्ट भएर आउनु निश्चय पनि नराम्रो कुरा हो ।

त्यस अर्थमा पनि भोकको समुचित र समयोचित व्यवस्थापन भएन भने झन् ठूलो दुर्घटना हुनसक्ने यथार्थ अझै ज्वलन्त विषय हो भन्ने लेखकीय निष्कर्ष होला भन्ने मेरो पाठकीय अनुभव हो । हाम्रो समय हाम्रा हातबाट कसरी छुट्दैछ ? कसरी अशिष्ट बन्दैछ ? कतिसम्म अशिष्ट बन्न खोज्दैछ । बाध्यताका नामले वा रहरले विदेशिने हाम्रा घरका मनोजैविक अवस्थाहरू के कसरी बिग्रिँदै छन् ? र तिनको निदान कसरी सम्भव होला ? भन्ने विषयको निम्ति समभोक उपन्यासको प्रायोगिक अनि दार्शनिक पक्षमा प्रकट भएका विचार दुवै पठनीय लागे । प्रिय लेखक शिवप्रकाशजी ! उपन्यासमा भोक र भोगको गहिरो दर्शन प्रकट भएको छ त्यो साँच्चै लोभलाग्दो किसिमले आएको छ ।

हिमालय टाइम्स १० चैत्र २०८०, शनिबार । 

+++++

समभोक : प्रकृति र संस्कृतिको अन्तर्द्वन्द्व 

 प्रभा कैनी 

'बोस्टन निवासी नेपाली नागरिकको कथाजस्तो देखिए पनि आफ्नो जन्मस्थान छोडेर अमूक उपलब्धिका लागि प्रयत्नरत हरेक गतिशील मानवको यथार्थता र गुह्य मर्मको विस्तारित रूप हो, यो किताबमा चित्रित भोकको बयान ।'

अमेरिका पुगेका नेपाली आप्रवासीको दिन–दैनिकीमाथि लेखिएको उपन्यास ‘समभोक’ले पाठकमाझ एक किसिमको नयाँ तरंग फैलाएको छ । शिव प्रकाशद्वारा लिखित यस पुस्तकले नेपालीका लागि विदेशमा पुग्ने बित्तिकैदेखि खाने, बस्ने, काम खोज्ने समस्यासहित अमेरिकी समाजमा घुलमिल हुँदासम्म उनीहरूले भोग्नुपर्ने अनेकन् पाटाको उजागर गर्ने प्रयत्न गरेको छ ।

विश्वव्यापीकरणको अहिलेको युगमा कोही आफ्नो जन्मस्थानमा मात्र सीमित हुन चाहँदैन । वास्तवमा सबै युवाहरू एक किसिमको अतृप्त चाहनाले सताइएका छन् । आफूले चिनेको–बुझेको भन्दा अर्को परिवेश हेर्ने–देख्ने, चिन्ने–बुझ्ने, कमाउने–रमाउने भोक ।

यिनै सप्तरंगी इन्द्रेणीलाई पछ्याउँदै मानिस, विशेष गरेर युवाहरू अन्यत्र भौँतरिँदै छन् । दुःख पाएका पनि छन् । तैपनि, एक किसिमको अतृप्त भोकले उनीहरूलाई दगुराइरहेकै हुन्छ ।

अमेरिका पुगेका नेपाली आप्रवासीको दिन–दैनिकीमाथि लेखिएको उपन्यास ‘समभोक’ले पाठकमाझ एक किसिमको नयाँ तरंग फैलाएको छ । शिव प्रकाशद्वारा लिखित यस पुस्तकले नेपालीका लागि विदेशमा पुग्ने बित्तिकैदेखि खाने, बस्ने, काम खोज्ने समस्यासहित अमेरिकी समाजमा घुलमिल हुँदासम्म उनीहरूले भोग्नुपर्ने अनेकन् पाटाको उजागर गर्ने प्रयत्न गरेको छ ।

विश्वव्यापीकरणको अहिलेको युगमा कोही आफ्नो जन्मस्थानमा मात्र सीमित हुन चाहँदैन । वास्तवमा सबै युवाहरू एक किसिमको अतृप्त चाहनाले सताइएका छन् । आफूले चिनेको–बुझेको भन्दा अर्को परिवेश हेर्ने–देख्ने, चिन्ने–बुझ्ने, कमाउने–रमाउने भोक ।

यिनै सप्तरंगी इन्द्रेणीलाई पछ्याउँदै मानिस, विशेष गरेर युवाहरू अन्यत्र भौँतरिँदै छन् । दुःख पाएका पनि छन् । तैपनि, एक किसिमको अतृप्त भोकले उनीहरूलाई दगुराइरहेकै हुन्छ ।

बोस्टन निवासी नेपाली नागरिकको कथाजस्तो देखिए पनि आफ्नो जन्मस्थान छोडेर अमूक उपलब्धिका लागि प्रयत्नरत हरेक गतिशील मानवको यथार्थता र गुह्य मर्मको विस्तारित रूप हो, यो किताबमा चित्रित भोकको बयान ।

भोक निवारणका क्रममा धेरै विषम परिस्थितिको सामना गर्नुपरेका घटनाको शृंखलाबद्ध चित्रण उतारिएको छ, यसमा । युवाहरूले अधिकांश समय सामाजिक तथा पारिवारिक अनेक मूल्य–मान्यतालाई पछ्याइरहन नसकेका कुराहरूको स्पष्ट वर्णन छ । अनि, तिनलाई नकार्दै पनि अघि बढ्न प्रयत्नरत जमातको फेहरिस्त उनिएको छ ।

अमेरिका पुगेका नेपाली आप्रवासीको दिन–दैनिकीमाथि लेखिएको उपन्यास ‘समभोक’ले पाठकमाझ एक किसिमको नयाँ तरंग फैलाएको छ । शिव प्रकाशद्वारा लिखित यस पुस्तकले नेपालीका लागि विदेशमा पुग्ने बित्तिकैदेखि खाने, बस्ने, काम खोज्ने समस्यासहित अमेरिकी समाजमा घुलमिल हुँदासम्म उनीहरूले भोग्नुपर्ने अनेकन् पाटाको उजागर गर्ने प्रयत्न गरेको छ ।

विश्वव्यापीकरणको अहिलेको युगमा कोही आफ्नो जन्मस्थानमा मात्र सीमित हुन चाहँदैन । वास्तवमा सबै युवाहरू एक किसिमको अतृप्त चाहनाले सताइएका छन् । आफूले चिनेको–बुझेको भन्दा अर्को परिवेश हेर्ने–देख्ने, चिन्ने–बुझ्ने, कमाउने–रमाउने भोक ।

यिनै सप्तरंगी इन्द्रेणीलाई पछ्याउँदै मानिस, विशेष गरेर युवाहरू अन्यत्र भौँतरिँदै छन् । दुःख पाएका पनि छन् । तैपनि, एक किसिमको अतृप्त भोकले उनीहरूलाई दगुराइरहेकै हुन्छ ।बोस्टन निवासी नेपाली नागरिकको कथाजस्तो देखिए पनि आफ्नो जन्मस्थान छोडेर अमूक उपलब्धिका लागि प्रयत्नरत हरेक गतिशील मानवको यथार्थता र गुह्य मर्मको विस्तारित रूप हो, यो किताबमा चित्रित भोकको बयान ।

भोक निवारणका क्रममा धेरै विषम परिस्थितिको सामना गर्नुपरेका घटनाको शृंखलाबद्ध चित्रण उतारिएको छ, यसमा । युवाहरूले अधिकांश समय सामाजिक तथा पारिवारिक अनेक मूल्य–मान्यतालाई पछ्याइरहन नसकेका कुराहरूको स्पष्ट वर्णन छ । अनि, तिनलाई नकार्दै पनि अघि बढ्न प्रयत्नरत जमातको फेहरिस्त उनिएको छ ।

युवाहरू अनेकौँ विश्वासलाई तोड्न उद्यत हुन्छन् र पनि आफ्नो भोक मेटाउन दृढ रूपले लागिपर्छन् । यही अवस्थाको चित्रण गर्दै लेखक भन्छन्, “भोकले साइनो बदल्छ, भोकले सम्बन्ध बदल्छ । भोकले नाम बदल्छ, भोकले काम बदल्छ । भोकले मान्छे बदल्छ, भोकले संसार बदल्छ ।”

दुई सय बीस पृष्ठ आकारको यस उपन्यासले अर्थोपार्जन नै मुख्य ध्येय बनाएर आफ्नो चिने–जानेको स्थानभन्दा अन्यत्र भौँतरिने अतृप्त चाहना (भोक)बाहेक अर्कै नितान्त नौलो स्वाद पनि दिएको छ ।

सुरुमा पढ्दा विदेशगमनको भोकको कथाजस्तो देखिए पनि त्यतिमा सीमित छैन, किताब । यौन चाहनालाई भोकको अर्को रूपमा अर्थ्याइएको छ । यौन तृप्तिका लागि युवाहरूले परम्परागत सीमाहरूलाई तोडेका अनेकौँ कथा बुनिएका छन्, किताबभरि ।

विशेष गरी विवाहेतर सम्बन्धमा केन्द्रित यो आख्यानले समाजमा चल्दै आएका नीति–नियम ठिक कि बेठिक, वैध कि अवैध भन्ने वकालत गर्दैन । बरु, नितान्त दैहिक चाहनाका अगाडि नैतिक–अनैतिकजस्ता मानवनिर्मित मान्यताहरू ओझेलमा परेका छन् भन्ने कुरा प्रस्तुत गर्न सफल भएको छ, किताब ।

भोको मानिसलाई भोकको जति चिन्ता हुन्छ, नैतिकताको चिन्ता उति हुँदैन । शारीरिक भोकका अगाडि नैतिकता निरीह बन्छ । भोक मार्नका लागि स्थापित आदर्श पनि तोड्छ मानिसले ।

भोकको चाहनाले मुग्धा परम्परागत मान्यता तोडेर आफ्नै आदर्श स्थापित गर्न उद्यत देखिन्छे । हुन पनि समाजका मूल्य–मान्यता, नीति–नियम, आदर्श मानिसले आफ्नै अनुकूलताअनुसार निर्माण गरेका हुन् ।

अनि, तिनै मान्यता मानिसले आफ्नो अनुकूलताअनुसार बदल्छन् पनि । स्थान र अनुकूलताअनुसार बदलिँदो परिस्थितिको यथार्थताको बोध हो, किताबको आशय ।

यौनलाई व्यवस्थित गर्न हरेक समाजमा अनेकन् नियम बनाइएका छन् । परिणामस्वरूप सबै समाजले विवाहजस्तो वैधानिक संस्थाको जन्म गराएको छ ।

जात, धर्म, आर्थिकस्तरअनुसार घोषित मर्यादाका रेखाहरू कोर्दै त्यसैभित्र सीमित हुन निर्देशन दिन्छन्, शास्त्रका ऋचाहरू । पादरी, पण्डित, पुजारी, मुल्ला वा मौलवी जे भन्नुस्, यी सबैलगायत बाबुआमा तिनै मन्त्रणालाई अनुसरण गर्न सुझाउँछन् ।

तर, के हरेक मानिसका इच्छा, चाहना, आवश्यकता तिनै परम्परा, धर्म र संस्कृतिले निर्दिष्ट गरेका मार्गचित्रभित्र अटाएका छन् त ? अहँ, अटाएका छैनन् ।

समय, परिस्थितिअनुसार मानवनिर्मित परिधि तोडेर आफ्नो भोक मेट्न उद्यत छन्, मानिसहरू । यहीँनेर संस्कृतिभन्दा प्रकृति प्रबल हुन्छ भन्ने देखाउन सफल भएका छन्, शिव प्रकाश ।

निश्चय नै हो, कसैलाई पनि समाजका स्थापित मूल्य र मान्यता तोड्न सजिलो छैन । परम्परादेखि सिर्जित र निरन्तरता पाइरहेका यौनसम्बन्धी मानकहरू एकतर्फी छन् भन्ने यथार्थ आधुनिक समाजले बुझेको छ । त्यसैले त पुराना मान्यता भत्कँदै छन् ।

यसै सेरोफेरोमा विवाहेतर सम्बन्धमा पनि प्रश्न उठाइने गरेका छन् । यस्तो सम्बन्ध कति नैतिक कति अनैतिक ? वैध कि अवैध ? यो फैसला अब समाजका व्यक्ति व्यक्ति आफैँले गर्दै छन् ।

मानिसहरू न कुनै अलौकिक देवीदेवताले निर्दिष्ट गरेका भनिने निर्देशनको पालना गर्दै छन् न कुनै धर्मगुरुका आदेशको पालना गर्दै छन् । समय, परिस्थितिअनुसार मानवजन हरचाहनाको परिपूर्ति गर्छन् भन्ने साहस देखाएका छन्, लेखकले किताबमा ।

तथापि, नैतिक, अनैतिक, वैध, अवैधजस्ता स्थापित रेखाभित्र जकडिएको मानिस अरूबाट उपेक्षित हुन चाहँदैन । समाजबाट एक्लिन सजिलो पनि हुँदैन । तैपनि, भोको मानिसलाई भोकको जति चिन्ता हुन्छ, उसका लागि नैतिकताको प्रश्न गौण हुन पुग्दो रहेछ ।

भोकका अगाडि वर्जित मूल्य–मान्यता तोडेकी छन् मुग्धाले । उनी आफ्नै आदर्श स्थापित गर्न लागिपरेकी छन् । मुग्धा मात्र होइन, अरू धेरै पुरुष र महिला पनि विवाहेतर सम्बन्धमा रहेका छन् ।

उपन्यासकी नायिका सिन्धुकाले नै पनि यो सत्य बुझेकी छन् । त्यसैले त उनी भन्छिन्, “वास्तवमा सबै भोका छन्, कतिले देखाउँछन्, कतिले मार्छन् । फरक यत्ति हो ।” अनि, यही सत्यतथ्य बुझेर उनी ‘युनिभर्सल भोक’ नामाकरण गरिदिन्छिन् ।

आजको मानव आफ्नो वैयक्तिक उन्नति र प्रगतिका लागि स्वदेशभित्र मात्र सीमित छैन । युवक हुन् अथवा युवती सबै एकै किसिमले सहभागी हुँदै छन्, यो आप्रवासनको वैश्विक म्याराथन रेसमा ।

देशका सीमा नाघेर सात समुद्र पार गरेका छन् । जसरी देशका सीमा नाघ्न गाह्रो भएको छैन, आफ्ना शारीरिक भोक मेटाउन पनि परम्पराबाट निर्दिष्ट मार्ग साँघुरा साबित हुँदै छन् ।

विवाहित हुन् कि अविवाहित सबैको सवालमा यो सूत्र एकै हिसाबले लागु हुन्छ । यद्यपि, किताबमा विवाहेतर सम्बन्ध प्रगाढ रूपमा चलमलाएको देखिन्छ । इशु सुमीसँग भोक मेटाउन खोज्छ ।

मुग्धासँग भेट भएपछि इशु र मुग्धा यौनसम्बन्धमा रहन्छन् । दुवै विवाहित हुन्, तापनि दुवैले आफ्नै पति/पत्नीसँग हैन, परपुरुष/परस्त्रीसँग भोक मेटाएका छन् ।

यही क्षणिक भोक मेटाइलाई उनले भोग भनेका छन् । स्थापित मान्यताअनुसार दुवैले बाटो छोडेका छन् । तैपनि, दैहिक चाहनाका अगाडि अमूक मान्यता कमजोर साबित बनेको छ ।

विवाह, मूल्य–मान्यता मानवनिर्मित संस्कृति हुन् । शारीरिक भोक, यौन चाहना जसलाई भोग अथवा सम्भोग जे भनौँ, यी प्रकृतिप्रदत्त नैसर्गिक गुण हुन् । संस्कृतिभन्दा प्रकृति प्रबल छ भन्ने कुरा पाठकलाई बुझाउन खोजेका छन्, लेखकले किताबभरि ।

संस्कृति ठाउँअनुसार फरक हुन्छ, परिस्थितिअनुसार बदल्न सकिन्छ । तर, प्राकृतिक गुण बदल्न असम्भव नै छ । हो, यो सर्वव्यापी छ । त्यसैले सबैका सबै नै समभोकी छन् ।

यद्यपि, विश्वमा प्रचलित कुनै धर्मले पनि परस्त्रीगमन, परपुरुषगमन स्वीकार्दैन । विवाहेतर सम्बन्ध कतै पनि वैध मानिँदैन । अझ अधिकांश ठाउँमा दण्डनीय अपराध मानिन्छ ।

तापनि, विश्वमा लगभग आधा जनसंख्या कुनै न कुनै बेला, कुनै न कुनै तरिकाले विवाहेतर सम्बन्धमा रहेका हुन्छन् भन्ने तथ्यांक पनि हाम्रैसामु छन् ।

तथ्यांक र वैज्ञानिक तथ्यगत धरातलमा टेकेर लेखकले आख्यानमा उद्घोष गरेको यथार्थ स्वीकारयोग्य छ भन्नलाई हिच्किचाउनु पर्दैन ।

तथापि, यस्तो प्रयास गर्दागर्दै लेखक एक ठाउँमा भने प्राकृतिक गुणभन्दा सांस्कृतिक मान्यतालाई अगाडि बनाउन आइपुगेका छन् । यसले पाठकमा एक किसिमको भ्रम पैदा गराएको प्रतीत हुन्छ । किताब पढेर सकाएपछि पाठकलाई लाग्न सक्छ– खासमा उनी के भन्न खोज्दै छन् ?

इशुकी विवाहित श्रीमती सिन्धुका नेपालमा थिइन् । एक दशकभन्दा बढी छुट्टिएर एक्लाएक्लै रहेका यी दुईका कुरा किन फरक भए ? सिन्धुका अमेरिका पुगेपछि आफ्ना पति इशु मुग्धासँग सम्बन्धमा थिए भन्ने चाल पाउँछिन् ।

पतिको यस्तो चाललाई सिन्धुकाले क्षमा दिएको प्रसंग छ । एक त नेपाली परम्पराबाट दीक्षित महिला जो स्वयं नै परदेशमा श्रीमान्को आश्रयमा पुगेकी छन्, उनले पतिलाई क्षमा दिने कुरा नै अलिक अस्वाभाविक लाग्छ ।

दोस्रो, विदेशमा भोकाएका इशु र मुग्धाकै कथाजस्तो होइन र घरमा एक्लै भएकी सिन्धुकाको व्यथा ? यौन चाहना विदेशीनेको मात्रै समस्या हो र ? स्वदेशमा छोडिनेको पनि उस्तै होइन ?

लेखकले सिन्धुकाले क्षमा दिएको जुन प्रसंग व्यक्त गरेका छन्, यसले सिन्धुकालाई ‘आदर्श नारी’ देखाएर लेखकले सिन्धुका मात्र अलग छे, ऊ मात्र विशेष हो भनेर देखाउन खोजेका हुन् ?

त्यसो हो भने मुग्धाबाट उनले भनाएका ‘अरूका श्रीमान् सबै फोहर, आफ्ना श्रीमान् मात्रै दूधले नुहाएका’ भनेर बम्केजस्तै भएन !

इशुले आफ्नी श्रीमतीचाहिँ विशेष भन्न खोजेजस्तो भान हुन पुगेको छ । त्यसै हो भने उनले किताबभरि प्रमाणित गर्न खोजेका विचार फिका लाग्छन् ।

अरूको हकमा प्रकृति प्रबल हुन्छ, संस्कृति कमजोर भन्ने देखाउन प्रयास गरेका लेखकले सिन्धुकाका हकमा मात्र किन उल्टा कुरा गरे भन्ने प्रश्न उठाउन सकिन्छ ।

इशुका माध्यमबाट संस्कृति तोड्न सकिन्छ, प्राकृतिक अर्ज (भोक) तोड्न सकिँदैन भन्ने कुरा प्रस्ट पार्न खोज्ने लेखकले एक ठाउँमा संस्कृति उत्तम भन्ने देखाउन खोज्दा उनैले दुई डुंगामा गोडा राख्न खोजेजस्तो लाग्दै छ ।

सिन्धुकाले पनि इशुको अनुपस्थितिमा एक्लो महसुस गरेको हुनुपर्छ, ऊ पनि इशुजसरी नै भोकाएकी थिइन् भन्ने कुनै कारण हुनसक्छ ?

हो, परिस्थितिअनुसार अमेरिकी परिवेशमा इशुले भोक मेटाउन पायो र सक्यो । सिन्धुकाले नेपालमा त्यही भावना दबाउनुपर्यो ।

लेखककै शब्दमा भन्दा इशुले भोक मेट्यो, सिन्धुका भोक मार्न बाध्य भई होला । तर, त्यसको मतलब सिन्धुकाले इशुको जस्तो अनुभूति नै गरिन भन्न मिल्छ र ?

त्यसैले इशुले गल्ती गरेको अर्थमा क्षमादान दिनुभन्दा इशुजस्तै भावनाबाट गुज्रिएकी थिई सिन्धुका भनेको भए, ऊ पनि इशुजस्तै भोकाएकी देखाएको भए, अनि उसले पनि उस्तै अनूभूतिको आधारमा परिस्थितिलाई सहज तरिकाले स्वीकारेको देखाएको भए लेखकले उठाएका विचार अझ सार्थक हुने थियो जस्तो लाग्छ ।

शनिबार, असोज २७, २०८०
बाह्रखरी